Tá ceann de na mainistreacha is mó in Éirinn, a bhunaigh Naomh Ciarán go gairid roimh a bhás sa bhliain 549, i gCluain Mhic Nóis ar bhruach na Sionainne.
Faigheann sé a ainm ón nGaeilge Chluain mhic Nois, móinéar chlann mhac Nós, ainm atá b’fhéidir i bhfad níos sine ná an mhainistir a mbeadh cáil uirthi mar cheann de na hionaid mhóra foghlama, trádála agus ceardaíochta i rith na tréimhse luath-mheánaoise.
Chonacthas go raibh an suíomh cois abhann an-tábhachtach do mhainistir Chiaráin. Bhí an tSionainn mar a bheadh mótarbhealach thuaidh/theas le linn na tréimhse luath-mheánaoise. Creidtear freisin gur bhuail ceann de na príomhbhealaí thar tíre ón iarthar go dtí an oirthear le chéile anseo ag an tSionainn, rud a chiallaíonn go raibh Cluain Mhic Nóis ar cheann de na crosbhealaí is tábhachtaí agus is gnóthaí in Éirinn le linn na tréimhse seo.
Is anseo freisin a tháinig teorainneacha an dá ríocht mhór cúige de Chonnachta san iarthar agus an Mhí san oirthear le chéile ag an tSionainn, agus sna céadta bliain le teacht, tharraing Cluain Mhic Nóis aird ríoga ón dá thaobh den abhainn.
Bhí Flann Sinna mac Maoilsechnaill, rí na Mí agus ardrí na hÉireann ón mbliain 879 go 916, ar dhuine de na ríthe luatha a raibh dlúthbhaint aige le Cluain Mhic Nóis. Tugtar an Ardeaglais ar an séipéal is mó i gCluain Mhic Nóis, ina ndéantar caomhnú ar chodanna móra de shéipéal cloiche a thóg an tAb Colman anseo sa bhliain 909 le cabhair ón Rí Flann.
Timpeall an ama seo tháinig an bheirt fhear le chéile freisin chun ceann de na dealbha is fearr ó Éirinn na luath-mheánaoise a choimisiúnú. Cros na Scrioptúr a thugtar uirthi agus cuireadh an chros chuimhneacháin seo ar an taobh thiar den ardeaglais. Tá an chros seo maisithe le snoiteáin fhíoracha a thaispeánann gnéithe éagsúla de chéasadh Chríost.
Tá an chros ghaineamhchloiche tar éis a bheith buailte go dona ag tionchair an tsíonchaithimh agus an chreimthe, agus roinnt blianta ó shin rinneadh cinneadh an bhunchros a aistriú go dtí ionad cuairteoirí saintógtha in aice láimhe. Is cóip dhiongbháilte í an chros atá ina seasamh sa reilig anois.
Aistríodh an dara cros ard eile ag Cluain Mhic Nóis isteach san ionad cuairteoirí agus cuireadh macasamhail ina áit sa reilig. An Chrois Theas a thugtar uirthi, tá sí beagán níos sine ná Crois na Scrioptúr, agus creidtear gur choimisiúnaigh athair Fhlann Sinna í, a bhí ina ardrí ar Éirinn ón mbliain 846 go 862.
In aice leis an Ardeaglais tá séipéal beag bídeach ar a dtugtar Teampall Chiaráin agus creidtear gur tógadh é ar uaigh Naomh Ciaráin féin. Thar na céadta bliain tá an foirgneamh ag dul i dtalamh mar go bhfuil oilithrigh ag baint ithreach as an séipéal de bharr go gcreidtear go bhfuil leigheas inti.
Le linn an 12ú haois, bhí dlúthbhaint ag Cluain Mhic Nóis le ríthe Uí Choncobhair, ríthe Chonnacht. Sa bhliain 1115, an bhliain chéanna le bás a mhná Orlaith, rinne Turlach Ó Conchobhair troscadh i gCluain Mhic Nóis, agus bhronn sé gobán airgid agus adharc óil maisithe le hór ar an áit. Tar éis a bháis sa bhliain 1156, cuireadh Turlach in aice le haltóir Naomh Ciaráin laistigh den ardeaglais.
Sa bhliain 1124, chabhraigh Turlach le tógáil an chloigthí atá fós ann inniu. Caithfidh go raibh sé seo ar cheann de na túir ab airde dá bhfacthas riamh in Éirinn ag an am. Mar sin féin, bhuail tintreach an túr agus thit an tríú cuid uachtarach go talamh aon bhliain déag tar éis dó a bheith tógtha.
Ní dheachaigh an tsaoirseacht eisléire a bhí snoite go mín ón gcuid seo den túr tite amú. Roinnt blianta ina dhiaidh sin, rinneadh iad a athchúrsáil chun túr eile a thógáil, ceangailte leis an séipéal beag Rómhánúil ar a dtugtar Naomh Finghín.
Tá Eaglais na mBan rialta suite go gairid soir ón bpríomh-mhainistir. Críochnaíodh é sa bhliain 1167 le cabhair ó Dherbforgaill, iníon Mhurchad Ua Máel Seachnaill, rí Mídhe, agus bean Thighernáin Uí Ruairc, rí Breifne. Bunaíodh an séipéal do na mná rialta Arrouaise agus ba chraobhtheach é de chlochar Mhuire i gCluain Ard. Fuair Naomh Ciarán, a bhunaigh Cluain Mhic Nóis, a theagasc i gCluain Ard faoi Naomh Fionán roimhe seo.
Is iad na príomhghnéithe ná an doras ag an taobh thiar, agus an áirse shaingil a scarann an saingeal beag ó chorp na heaglaise. Tá siad seo i measc na snoiteán is áille ón am sin agus léiríonn siad léiriú Éireannach ar an bhfoirm ealaíne Rómhánúil a bhí i gceannas ar an Eoraip le linn na tréimhse seo.
Ag an bpríomh-mhainistir tá Teampall Mhaolchlainn agus a dhá fhuinneog thoir Rómhánúil mall. Is dócha gur tógadh é seo ag tús an 13ú haois nuair a bhí muintir Maoileachlainn fós ina n-uachtaráin ar an réigiún, go gairid sular tháinig na hAngla-Normannaigh agus gur thóg siad a gcaisleán mór gar don mhainistir thart ar an mbliain 1214.
Le himeacht aimsire, chuaigh an ceantar thart ar Chluain Mhic Nóis ar ais go dtí na teaghlaigh Ghaelacha áitiúla, agus lean siad ag tacú le seanmhainistir Chiaráin. Is é an sampla is fearr de seo ná doras a cuireadh leis timpeall lár an 15ú haois ar an taobh thuaidh den tseaneaglais. Os cionn an dorais ghotach atá snoite go hálainn tá figiúirí Naomh Doiminic, Naomh Pádraig agus Naomh Proinsias.
Tá saibhreas iarsmaí seandálaíochta a théann siar breis is míle bliain le fáil sa láthair, a bhí i measc na mainistreacha is rathúla ar fud na hÉireann tráth dá raibh.
Tá Cluain Mhic Nóis ina Shéadchomhartha Náisiúnta faoi chúram an Stáit ó 1877 agus tá sé á bhainistiú ag Oifig na nOibreacha Poiblí.