Go domhain i Sléibhte Chill Mhantáin tá gleann oighreach Ghleann Dá Loch, a fhaigheann a ainm ón nGaeilge gleann dá locha, a chiallaíonn ‘gleann an dá loch’.
Ainmnithe mar Pháirc Náisiúnta sa bhliain 1991, bhí an chuid seo de shléibhte Chill Mhantáin ar shuíomh ceann de na mainistreacha is mó in Éirinn, a bhunaigh Naomh Caoimhín ag deireadh an 6ú haois.
Chomh maith le creideamh láidir a bheith aige, bhí Caoimhín ar dhuine de na caomhantóirí ba luaithe in Éirinn agus bhí cáil air mar gheall ar a ghrá d’ainmhithe agus do phlandaí. Nuair a tháinig aingeal chuig Caoimhín le teachtaireacht go ndéanfadh Dia na sléibhte a chothromú agus go gcruthódh sé machairí torthúla chun go mbeadh go leor bia ann do mhainistir mhór anseo, dhiúltaigh Caoimhín, mar go raibh imní air mar gheall ar na hainmhithe a bhí ina gcónaí sa ghleann.
De réir an tseanchais ba ar an Loch Uachtair in aice le ceann an ghleanna a chaith Naomh Caoimhín a chéad seacht mbliana i nGleann Dá Loch, agus é ag maireachtáil cosúil le díseartach. Ceann de na suíomhanna a bhaineann le Caoimhín féin ná uaimh sna haillte a éiríonn ó imeall an locha. Glaotar Leaba Chaoimhín ar an uaimh bheag seo atá go hiomlán saorga, agus is cosúil, shnoigh Caoimhín í ón gcarraig lena dhá lámh.
Tá iarsmaí Theampall na Sceilge in aice láimhe. Tógadh an séipéal seo na céadta bliain ina dhiaidh sin le haghaidh díseartach a bhí ag déanamh aithris ar bhlianta aonaránacha Chaoimhín sa ghleann.
In aice leis an Loch Uachtair freisin, tá fothracha Theampall Rífhearta agus sraith de chrosanna cloiche a mharcálann bealach d’oilithrigh a tháinig níos déanaí a bhí ag iarraidh cuairt a thabhairt ar thús bunúsach cheann de na mainistreacha is fearr in Éirinn.
Tá an phríomh-mhainistir suite amach ón Loch Uachtair, níos cóngaraí don bhealach isteach go Gleann Dá Loch.
Is féidir teacht anseo ar theach geata na mainistreach, an t-aon gheata mainistreach atá fós ann ó Éirinn na luath-mheánaoise.
Chomh luath agus tú laistigh den teach geata, tá roinnt eaglaisí luath-Chríostaí agus foirgnimh ghaolmhara, lena n-áirítear an Ardeaglais, ceann de na heaglaisí is mó a tógadh riamh in Éirinn na luath-mheánaoise.
In aice láimhe tá ceann de na cloigthithe is airde agus is fearr leasaithe in Éirinn. Tógadh an túr galánta seo mar chloigtheach thart ar thús an 12ú haois agus dearadh é le bheith le feiceáil ar fud cuid mhaith den ghleann.
In aice láimhe freisin tá foirgneamh beag ar a dtugtar Teach an tSagairt. Ag dul siar go lár an 12ú haois, is dócha gur dearadh an foirgneamh beag bídeach Rómhánúil seo chun taisí a bhain le Naomh Caoimhín a choinneáil.
Tá Eaglais Chaoimhín, lena mhionchloigtheach suite ar an díon cloiche, ar cheann de na foirgnimh is aitheanta ag Gleann Dá Loch. Tógadh é ar shuíomh nua ar an taobh theas den phríomh-mhainistir, in aice le séipéal eile a tiomnaíodh do naomh cáiliúil Éireannach eile, Naomh Ciarán ó Chluain Mhic Nóis.
Tá go leor seoda ceilte i nGleann Dá Loch nach bhfeiceann cuairteoirí ar an ngleann go minic, mar shampla Eaglais Mhuire, a chreidtear a bheith mar shuíomh clochair luatha, scartha ó chroílár na mainistreach ina raibh ceannas ag fir.
Bhíodh Teampall na Tríonóide in aice leis an mbóthar chuig an sráidbhaile cóngarach, an Láithreach, ar an gcéad eaglais a thagadh oilithrigh ón oirthuaisceart chuici agus iad ag dul go Gleann Dá Loch.
Tá Mainistir an tSlánaitheora níos faide soir, ar oileán a bhí suite ar Abhainn Ghleann Dasáin tráth. Tógtha sna 1150idí do phobal beag canónacha Agaistíneacha, agus ba é Mainistir an tSlánaitheora an séipéal deireanach a tógadh i nGleann Dá Loch. Tá cuid de na snoiteáin Rómhánúla is fearr in Éirinn le feiceáil ann freisin.
Le linn an 11ú agus an 12ú haois bhí Gleann Dá Loch i mbarr a réime agus a thionchair. Mar sin féin, faoin mbliain 1200 tháinig meath tapa ar a stádas agus ar a thábhacht.
De réir a chéile chuaigh go leor de na foirgnimh eaglaise i nGleann Dá Loch in olcas, agus faoi dheireadh an 17ú haois chuaigh siad chun raice. Mar thoradh air sin, tá na heaglaisí agus foirgnimh ghaolmhara ag Gleann Dá Loch fós ar cheann de na samplaí is fearr de thírdhreach eaglasta na luath-mheánaoise in aon áit ar domhan.
Tá na hiarsmaí seandálaíochta i nGleann Dá Loch faoi chúram an stáit ón mbliain 1875 agus tá siad á mbainistiú ag Oifig na nOibreacha Poiblí. Tá Páirc Náisiúnta Shléibhte Chill Mhantáin, arna bhainistiú ag an tSeirbhís Páirceanna Náisiúnta agus Fiadhúlra thart orthu.